حج در دین اسلام

حج از دیرباز تاکنون از اهمیّت ویژه‏ای در میان مسلمانان برخوردار بوده است، همه ساله صدها هزار مسلمان مشتاق از گوشه و کنار جهان، به سوی سرزمین مقدس مکه و مدینه حرکت کرده، با تمامی سختی ها و مشقت ها خود را به میقات می‏رسانند و لبیک‏گویان آماده انجام فریضه حج می‏شوند.
از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «... ما من مَلِکٍ ولاسُوقَةٍ یصل الی الحج الاّ بمشقّة فی تغییر مطعم او مشرب او ریح او شمس لا یستطیع ردّها و ذلک قوله عزّوجلّ: و تحمل اثقالکم الی بَلَدٍ لَمْ تکوُنوُا بالغیه الاّ بِشِقِ الأَ نْفُسِ اِنَّ ربّکم لرؤف رحیم».1
«هیچ پادشاه و هیچ رعیتی به خانه خدا نمی‏رسد جز با مشقت و ناگواری در آب و غذا، و تحمل باد و توفان و تابش خورشید و این است معنای کلام خداوند عزّوجل که فرمود: چارپایان بارهای شما را بر پشت کشیده، به شهر می‏رسانند که اگر آنها نبودند شما جز با مشقت و جان کندن به مقصد نمی‏رسیدید همانا پروردگار شما رئوف و رحیم است.»
و نیز هشام ابن حکم از امام صادق علیه السلام نقل می‏کند که فرمود : «... و ما احد یبلغه حتی تناله المشقه». «هیچ‏کس بدون زحمت و مشقت به مکه نمی‏رسد.»
در گذشته، طولانی بودن راه، نبود وسیله نقلیه مناسب و مطمئن، نداشتن امکانات رفاهی و درمانی، ناامنی و وجود سارقین مسلّح ... همه و همه عواملی بودند که حجاج را با خطر مواجه می‏کردند. و حتی بسیاری از آن ها در میان راه می‏مردند و هرگز به وطن باز نمی‏گشتند.
در سال 405 از بیست هزار حاجی، تنها شش هزار نفر زنده ماندند و بر افراد باقیمانده نیز به حدی شرایط سخت شد که مجبور شدند شتران مورد نیاز و سواری خود را بکشند و از گوشتشان برای نجات از مرگ استفاده بکنند. گاهی اوقات حاجیان، گرفتار سیل و خشم طبیعت می‏شدند چنانکه در سال 349 وقتی حجاج مصر به کشورشان بازمی‏گشتند شب هنگام، سیل عظیمی آمد و بسیاری از آنان غرق شدند، آب جنازه‏ها و اثاثیه‏شان را به دریا برد.
در سال 402 گروهی از حجاج گرفتار طوفان شدند، باد سیاهی برآنها وزیدن گرفت، در نتیجه راه آب را گم کرده، عده ی  زیادی از آنها مردند. در سال 403، سارقین بیابانگرد، قبل از رسیدن کاروان به محلّ آب، در آنجا فرود آمده برخی از آبگیرها را پرکردند و در برخی حنظل ریخته، در کمین حجاج نشستند و پس از ورود، از آنان پول گزافی مطالبه کردند. عطش، زندگی را بر حاجیان تنگ نمود و نزدیک به 15 هزار نفر از آنان مردند و تنها تعداد کمی نجات پیدا کردند.
برخی «بنی خفاجه» را از حاجی آزارترین قبایل عرب در این دوران دانسته، در باره آنها می‏گویند: تعدادی از حجاج را اسیر و آنان را وادار به چوپانی کردند، پس از گذشت دو سال، مأمورین دولتی توانستند حاجیان را از دست دزدان آزاد کنند.
با توجه به دوری راه و خطرات گوناگونی که بر سر راه حاجیان وجود داشت آنان که جان سالم بدر برده، و به سلامت برمی‏گشتند با عزت و تکریم فراوان به شهر و روستای خویش وارد می‏شدند، و مردم از آنها تجلیل فراوان می‏کردند.
درباره حاجیان بغدادی  چنین نوشته‏اند که هنگام ورود در «یاسریه» (حومه بغداد) شب را می‏خوابیدند و صبح هنگام وارد شهر می‏شدند تا مردم بتوانند از آنها بخوبی استقبال کنند.
حجاج شرق نیز که از بغداد به وطن خود بازمی‏گشتند در این شهر از طرف شخص خلیفه مورد استقبال قرار می‏گرفتند.
لیکن در برابر این همه ارزش و عظمت، معاندین با اسلام و عناصر نادان و متحجر، با تبلیغات مسموم خود در طول تاریخ، تلاش کرده‏اند تا از اهمیّت و نقش عظیم حج بکاهند و مردم را نسبت به این فریضه مهم بی‏رغبت کنند.
سعید سمّان می‏گوید: من همه ساله به حج مشرف می‏شدم در یک سالی که مردم دچار قحطی و سختی شدند یاران من گفتند: اگر امسال هزینه سفرت را در راه خدا صدقه دهی از حج افضل و برتر است. من به آنها گفتم شما مطمئن هستید؟ گفتند آری، من هم هزینه سفر حج را به مستمندان داده و آن سال در خانه ماندم، لیکن در شب عرفه خوابی دیدم که در نتیجه از کار خود پشیمان شده و با خود گفتم از این پس به سخن کسی گوش فرا نمی‏دهم و حج خانه خدا را ترک نمی‏گویم... سال بعد به حج رفته و در منی خدمت امام صادق(ع) رسیدم و داستان خود را شرح دادم، حضرت پس از بیان مطالبی سه مرتبه فرمود: «واَنّی له مثل الحجّ؟» انسان با کدام طاعت دیگر می‏خواهد به پاداش حج دست یابد؟...
این مسأله بحدی در جامعه جدی شد که برخی به خود اجازه داده رسماً به امامان شیعه اعتراض می‏کردند: ابوحمزه ثمالی نقل می‏کند که شخصی به امام سجاد(ع) گفت: شما جهاد در راه خدا را که کاری مشکل و سخت است رها کرده و حج را که کاری ساده و آسان است انتخاب کرده‏اید؟
از برخی روایات استفاده می‏شود که در آن زمان بر اثر تبلیغات غلط، این اندیشه در اذهان تعدادی از متدینین نیز نفوذ کرده بود.
در حدیثی دیگر عمر بن یزید می‏گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می‏فرمود: «حج از آزاد نمودن ده برده بالاتر است و شمردند تا به هفتاد بنده رسید سپس فرمود یک طواف و دو رکعت نمازش از یک بنده آزاد کردن بالاتر است».8
ابراهیم بن میمون برای امام صادق(ع) نقل کرده و می‏گوید: در حضور ابوحنیفه نشسته بودم مردی آمد و از او پرسید: کسی که حج واجب را انجام داده، آیا باز هم اگر به حج برود، بهتر است یا آنکه با هزینه حج، بنده‏ای خریده او را در راه خدا آزاد کند؟ ابوحنیفه پاسخ داده بود: آزاد کردن بنده بهتر است! امام صادق(ع) پس از نقل این مطلب فرمودند: به خدا سوگند که ابوحنیفه دروغ گفته و فتوای ناحق داده است، به خدا سوگند که حج خانؤ خدا بهتر است از خریدن و آزاد کردن یک بنده و بندؤ دیگر تا برسد به ده بنده، سپس فرمود وای بر ابوحنیفه، آزاد کردن کدام بنده به طواف کعبه و سعی صفا و مروه و فیض عرفه و سرتراشیدن و رمی جمرات خواهد رسید؟ اگر آنگونه که ابو حنیفه گفته، باشد (و این مطلب شهرت پیدا کند) مردم حج خانؤ خدا را تعطیل خواهند کرد.9
راوی می‏گوید امام در آن هنگام تکیه داده بودند، یک مرتبه نشستند و به آن شخص فرمودند: وای بر تو آیا آن مطلبی که رسول خدا(ص) در حجة‏الوداع فرمود به تو نرسیده است؟ پیامبر(ص) هنگام وقوف به عرفه و در حالی که خورشید غروب می‏کرد به بلال فرمودند تا از مردم بخواهد ساکت شوند، آنگاه که مردم سکوت کردند فرمود: خداوند، امروز شما را مورد عنایت قرار داده، نیکوکارتان را آمرزید و شفاعت نیکوکاران را در حق گنهکارانتان پذیرفت، پس با آمرزش گناهان کوچ کنید، و از برای آنان که جرمهایی دارند خشنودی خود را ضمانت کرد.10
برخی از قصّه‏پردازان نیز در دامن زدن به این طرز تفکر سهیم بوده‏اند؛ عبدالرحمن ابی عبدالله می‏گوید به امام صادق(ع) عرض کردم عده‏ای از قصّاص می‏گویند اگر کسی حج واجب را انجام داده و پس از آن بجای رفتن به حج، صدقه بدهد برای او بهتر است. امام فرمودند: «دروغ گفته‏اند! اگر مردم چنین کنند این بیت تعطیل خواهد شد و حال آنکه خداوند عزوجل این خانه را وسیله قیام برای مردم قرار داده است».11
پس از آنکه بنی‏امیه، پایه‏های حکومت خویش را تحکیم بخشیده، بر مردم مسلط شدند، با یک برنامه حساب شده مسجد جامع اموی را در دمشق بنا کردند تا مردم را از مدینه منوره و مکه مکرمه منصرف نموده، به آنجا متوجه کنند و بلکه به جای کعبه معظمه به حج آن وادار سازند.12
عبدالملک بن مروان نیز مردم شام را از رفتن به حج باز می‏داشت، مردم به فریاد آمده، به وی گفتند: ما را از حج و زیارت بیت‏اللّه‏الحرام که یک واجب شرعی است باز می‏داری؟ پاسخ داد محمد بن شهاب زهری از رسول خدا(ص) نقل کرده که آن حضرت فرموده است: بار سفر، بسته نمی‏شود مگر بسوی سه مسجد: «مسجدالحرام»، «مسجد من» و «مسجد بیت‏المقدس»، سپس گفت: بیت‏المقدس برای شما به جای مسجدالحرام است و این سنگی که بر حسب روایت، چون پیامبر(ص) می‏خواست به معراج رود پای خود را بر روی آن گذاشت، برای شما به جای کعبه است، آنگاه بر آن صخره، قبه‏ای بنا کرد و پرده‏های دیبا بر آن آویخت و خدمتگزارانی نیز برای آن قرار داده و از مردم خواست همان‏گونه که پیرامون کعبه طواف می‏کنند برگرد آن بنا طواف نمایند. و در روز عید، قربانی کرده، سر خود را بتراشند این رسم در دوران بنی‏امیه برقرار بود.13
ناصر خسرو پیرامون حوادث قرن پنجم می‏نویسد: گروهی از اهل شام در موسم حج به قدس آمده مراسمی داشته، گوسفند قربانی می‏کنند و گاهی در یک سال بیش از 20هزار نفر آنجا حاضر می‏شوند...14
حجاج بن یوسف ثقفی که از کارگزاران سفّاک و مشهور این دوران است از زائرین قبر رسول‏خدا(ص) می‏خواست به جای قبر پیامبر(ص) گرداگرد قصر عبدالملک طواف کنند.15
متوکل، خلیفه عباسی نیز برای شکستن حرمت حج و بی‏اعتبار ساختن آن در جامعه، بنایی در سامرّا شبیه کعبه ساخت و در نزدیکی آن، سرزمینهایی را به نام‏های منا و عرفات و... نامگذاری کرد و آنگاه که امیران او درخواست رفتن به حج داشتند به آنان پیشنهاد می‏کرد در همین جا حج گذارده، طواف کنند.16
در همین دوران نیز تعدادی از صوفیه با ایجاد انحراف در اذهان عمومی، مردم را از رفتن به حج برحذر داشته، به کاری دیگر ترغیب می‏کردند. یکی از آنان به مریدی از مریدانش می‏گوید: «به جای رفتن به مکه، به خانه‏ات برگرد و به مادرت خدمت کن.»17
ابوحیان توحیدی متکلم معتزلی مشرب، کتابی نوشته بنام «الحج العقلی اذا ضاق الفضاء عن الحج الشرعی» در آن کتاب نقل می‏کند: نظام الملک وزیر ملکشاه، عازم حج شد، چون در کنار دجله خیمه زد فقیری که سیمای صوفیان داشت به چادر وزیر آمده نامه‏ای دربسته را به او داد. وقتی وزیر نامه را گشود در آن نوشته شده بود که: پیامبر(ص) را به خواب دیدم فرمود برو به حسن (نظام الملک) بگوی چرا به مکه می‏روی؟ حج تو همین جاست مگر ترا امر نکرده بودیم که پیش این ترک (ملکشاه) بایستی حاجتمندان امت را یاری کنی؟ نظام‏الملک پس از خواندن این نامه از حج منصرف گشته به شهر خویش مراجعت کرد!18
در قرن اخیر نیز پاره‏ای از به اصطلاح روشنفکران غربزده و دل به دنیای دیگران بسته، درصدد برآمدند با استفاده از شعر، قصه و داستان و طنز و غیره از ارزش حج کاسته آن را در اذهان عمومی، عملی غیر مهم جلوه دهند. گاهی می‏گفتند اگر حاجی به جای رفتن به مکه و طواف خانؤ خدا پول آن را خرج مستمندان و فقیران جامعه بنماید ارزش بیشتری دارد، گاهی می‏گفتند، چرا پول و ارزی که با این زحمت بدست آمده است را در اختیار اعراب قرار داده به حلقوم آنان بریزیم و...
لیکن برخلاف این گونه حرکتها که از دیرزمان آغاز و تا عصر ما نیز ادامه یافته، ائمه معصومین(ع) کوشیده‏اند این تفکر را تخطئه و مردم را از برکات و ثمرات عظیم حج آگاه سازند.
معاویة بن عمّار از امام صادق(ع) نقل می‏کند که حضرت فرمود: هنگامی‏که رسول خدا(ص) از عرفات کوچ نمود در «ابطح» یکی از اعراب بیابانی به حضور آن حضرت شرفیاب شده، عرضه داشت: من مردی ثروتمندم، قصد حج داشتم هنگام حرکت مانعی پیش آمد و نتوانستم به حج مشرف شوم حال شما امر فرمایید من با این مال کار نیکی انجام دهم که ثواب حج را درک کنم! حضرت بسوی کوه ابوقبیس رو کرد و فرمود: «اگر به مقدار این کوه طلای سرخ داشته باشی و همه را در راه خدا انفاق کنی به ثواب و بهره‏ای که حاجیان رسیده‏اند نخواهی رسید».19
باز عمر بن یزید می‏گوید که از امام صادق شنیدم که می‏فرمود: حج از هفتاد بنده آزاد کردن ارزشش بالاتر است، پرسید: «ما یعدل الحج شئ»؟ قال: «ما یعدله شئ» آیا ارزش چیزی با حج برابری می‏کند؟ فرمود: چیزی با او برابری نمی‏کند.20
در روایت دیگر آمده است: نماز واجب ارزشش از بیست حج بالاتر است و حج از خانه پر از طلائی که انسان تمامی آنرا در راه خدا انفاق کند ثواب و ارزشش بالاتر است.21
همچنین از رسول خدا(ص) نقل شده که فرمود: «... لیس شیی افضل من الحج الا الصلوة و فی الحج هیهنا صلوة و لیس فی الصلوة قبلکم حج...»
مرحوم صدوق، نکته لطیفی در تبیین این روایت و روایات مشابه آن دارد، می‏فرماید: اگر نماز واجب را به تنهایی با حج مقایسه کنیم نماز واجب از بیست حج منهای نماز، ارزشش بالاتر است، لیکن حجی که در آن نماز هم هست از نماز به تنهایی افضل است.22
جالب توجه است که بدانیم در برخی اوقات حج از جهاد در راه خدا نیز افضل و برتر شمرده شده است.
در روایت دیگری حج از نماز و روزه افضل و بالاتر دانسته شده است.23
محمد بن عبدالله می‏گوید: به امام رضا(ع) عرض کردم: پدرم برای من نقل کرده که به اجداد شما ـ علیهم‏السلام ـ گفته شده در همسایگی ما شهری به نام قزوین وجود دارد که پایگاه مرزی است و در برابر آنان دشمنی بنام «دَیْلَم» وجود دارد آیا اجازه می‏دهید که با دشمن جهاد نموده و یا در حال آماده باش دفاعی باشیم؟ و اجداد شما پاسخ داده‏اند که «علیکم بهذا البیت و حجوه» بر شما باد که راه مکه را در پیش گرفته و خانه خدا را زیارت کنید.
پدرم سه مرتبه این مطلب را تکرار کرده و همان پاسخ را شنیده است و در آخرین مرتبه آباء بزرگوار شما این سخن را نیز افزوده‏اند که: «آیا شیعه ما رضایت نمی‏دهد که در خانؤ خود بنشیند و دارائی خود را برای اهل و عیال خود خرج کرده و منتظر فرمان ما بماند؟...» در پایان می‏پرسد آیا این حدیث که نقل شده صحیح است؟ امام رضا(ع) فرمودند: آری صحیح است و سخن حق همان است که بازگو کرده است.24
تأکید ائمه معصومین(ع) بر این بوده که از عظمت حج کاسته نشود و همیشه این مراسم عظیم عبادی سیاسی با شکوه هر چه تمامتر برگزار گردد، لذا از هر فرصتی استفاده کرده و مردم را به انجام حج ترغیب می‏فرموده‏اند: عذافر می‏گوید: امام صادق(ع) به من فرمود: چه چیز مانع شده که همه ساله به حج نروی؟ گفتم: فدایت گردم، زن و فرزند! می‏گوید امام صادق(ع) به من فرمود هنگامی که از دار دنیا رفتی چه کسی آنها را اداره می‏کند؟ به همسر و فرزندانت سرکه و زیتون بخوران و با مازاد آن همه ساله به حج مشرف شو.25
امام صادق(ع) با افراد دیگری نیز، همین برخورد را داشته‏اند. عیسی بن ابی منصور می‏گوید: امام صادق(ع) به من فرمود: ای عیسی اگر می‏توانی نان را با نمک بخوری و همه ساله به حج بروی این کار را بکن.26
اسحاق بن عمار می‏گوید به امام صادق(ع) گفتم: مردی ضعیف الحال با من در مورد حج مشورت کرد به او گفتم حج نرود آنگاه امام فرمود: «ما اخلقک ان تمرض سنة» و اسحاق بن عمارمی‏گوید یک سال پس از آن مریض بودم.27
ترغیب و تشویق مردم بحدی است که امام صادق(ع) می‏فرماید: «لیس فی ترک الحج خیره» برای ترک حج، استخاره جایز نیست و حتی برای نرفتن به حج نباید مشورت کرد.
یکی از شرایط انجام حج استطاعت مالی است لیکن در روایات حتی کسانی که مستطیع هم نیستند برای انجام این فریضه الهی تشویق شده‏اند.
معاویة بن وهب از افراد مختلفی نقل می‏کند که به امام صادق علیه السلام گفته‏اند ما مقروض هستیم آیا پول قرض کرده و حج انجام دهیم؟ امام فرموده‏اند: آری [حج وسیله خواهد بود که] دین او زودتر ادا شود.28
در پاره‏ای از روایات از تجّار خواسته شده تا در طول سال مقداری از سود حاصله از تجارت را برای حج کنار گذاشته از آن برای انجام فریضه حج استفاده نمایند.29
عیسی بن ابی منصور می‏گوید: امام صادق(ع) به من فرمود: ای عیسی دوست می‏دارم خداوند در فاصله بین حج گذشته و آینده همیشه تو را در حالتی ببیند که برای حج [آینده] آماده می‏شوی.30
امامان معصوم علیه السلام تنها به تشویق و ترغیب مردم بسنده نکرده، کسانی را که خانه خدا را ترک نموده تنها بگذارند به هلاکت و نابودی تهدید کـــرده‏انـد: علی بن ابیطالب(ع) در واپسین لحظات زندگی به فرزندانش وصیت کرده می‏فرماید: « اللّه‏ اللّه‏ فی بیت ربکم لاتخلوه مابقیتم فانه ان ترک لم تناظروا» فرزندانم تا زنده هستید حج خانه خدا را ترک نکنید که در چنین صورتی مهلت داده نخواهید شد.31
و بالأخره اگر با این همه تشویق، مسلمانان به حج خانه خدا بی‏توجهی کنند برحاکم اسلامی واجب است تا مردم را برای رفتن به حج مجبور نماید.
عبداللّه‏ بن سنان از امام صادق علیه السلام نقل می‏کند که آن حضرت فرمود: «اگر مردم خانه خدا را متروک بگذارند بر امام زمان] حکومت اسلامی [واجب است آنان را به زیارت حج مجبور کند، چه بخواهند چه نخواهند، چرا که خانه خدا برای حج و زیارت برپا شده است.32
اهمیت این امر به حدّی است که اگر مردم هزینؤ سفر هم نداشته باشند، باید از بودجه حکومت اسلامی مخارج سفر آنان تأمین و به حج اعزام شوند. «...فان لم یکن لهم اموال انفق علیهم من بیت مال المسلمین...».33
در قرآن کریم نیز تارکین حج مورد تهدید جدّی قرار گرفته‏اند... «و من کفر فانّ اللّه‏ غنیّ عن العالمین.»34
امید به آنکه این مراسم عظیم دینی هر ساله پرشکوه تر و بهتر از گذشته برگزار گردد و مسلمانان تمامی جهان بتوانند در تحقق حج ایمان که امام راحل و فقیدمان حضرت امام خمینی ـ قدس‏سره ـ برای اقامه آن تلاش فراوان فرمود بیش از پیش موفق گردند .

منبع : سایت حج و زیارت استان تهران

کلمات کلیدی : فیش حج, حج یکی از مهم‌ترین فروع دین, اصول و فروع دین,حج در دین زرتشت و مسیحیت